کارگاه تئاتر شورایی: یک پلان آموزشی
الف- خوشامدگویی و بازیهای دست گرمی
همۀ دیوارها را لمس کن: تمرین رفع کمرویی
• همه در دایره می ایستند. از مشارکت کنندگان بخواهید همۀ دیوارهای اتاق را در جهت عقربه های ساعت لمس کنند و هر چه سریعتر به جای خود در دایره برگردند.
• آخرین نفر باید در جهت عکس عقربه های ساعت کارش را تکرار کند.
جنگ زانوها: تمرین رفع تنش
• به گروههای دو نفره تقسیم شوید
• هدف این است که زانوی همبازی خود را لمس کنید بی آنکه بگذارید او زانوی شما را لمس کند.
• حالا در گروهی چهار نفره تمرین را تکرار کنید
بازی برعکس: تمرین تمرکز، گوش دادن
• وقتی می گم «برو» راه برید، وقتی می گم «وایسا» بایستید.
• وقتی می گم «بپر» بپرید، وقتی می گم «دست» دست بزنید.
• حالا برعکس اجرا کنید. یعنی: برو = وایسا / وایسا = برو / دست = بپر / بپر = دست
با تسلط پیدا کردن بچه ها به بازی، می توانید تعداد این کنشهای دوگانه را بیشتر کنید.
رد پای مادر بزرگ – شیوۀ دایره ای: معرفی مضامین سرکوب، اقتدار گروهی، و دار و دسته بازی
• ابتدا بازی رد پای مادربزرگ را به صورت عادی انجام دهید.
مراحل بازی:
مشارکت کننده ای (مادر بزرگ) در یک طرف اتاق پشت به بقیه می ایستد.
در طرف دیگر اتاق، بقیه در یک خط می ایستند.
با شروع بازی، آنها باید دزدکی و بی سر و صدا به سمت مادر بزرگ که پشت به آنهاست قدم بردارند.
هر بار که مادر بزرگ برمی گردد، آنها در هر حالتی که باشند باید بلافاصله بی حرکت شوند.
اگر مادر بزرگ کسی را در حال حرکت ببیند، به او اشاره می کند و اسم اش را می برد. فرد نامبرده موظف است به پشتِ سر گروه برگردد.
اما اگر کسی بتواند خود را به مادر بزرگ برساند بی آنکه در حین حرکت رؤیت شود، بر پشت مادر بزرگ می زند و قبل از آنکه مادر بزرگ موفق شود او را بگیرد، خود را به خط شروع می رساند.
• حالا دایره ای تشکیل دهید. داوطلبی را در مرکز دایره قرار دهید. هدف افراد گروه این است که به آرامی به فرد وسط (مادر بزرگ) نزدیک شوند و روی شانۀ او بزنند. این بار بازیکن نقش مادر بزرگ چه تفاوتی را احساس می کند؟ در مورد فرق این شیوه با حالت عادی بازی بحث کنید.
• بازیکنان را تعویض و بازی را تکرار کنید.
گروه را تشویق کنید به جای صِرف رسیدن به نفر وسطی، اتمسفرهای متفاوتی را با هم خلق کنند. آنها را ترغیب کنید وقت بگذارند و تنش آن اتمسفر را به وجود آورند. چگونه می توان این کار را انجام داد؟ شگردهای مختلف را امتحان کنید (سرکوب با چهرۀ بی احساس، به صورت فیزیکی، تهاجمی و مانند آن) انواع مختلف سرکوب را که می توان از طریق این بازی معرفی کرد به بحث بگذارید.
ب- معرفی تئاتر شورایی
وسایل لازم:
فلیپ چارت یا وایت برد
کاغذ
ماژیک و تعدادی خودکار
هدف تئاتر شورایی استفاده از تئاتر به عنوان ابزاری برای ایجاد تغییر اجتماعی و سیاسی است. این کار از طریق توانمندسازی مخاطبان برای بررسی و به چالش کشیدن سرکوب انجام می شود.
پیشینه:
تئاتر شورایی در اوایل دهه 1970 میلادی توسط یک کارگردان تئاتر و فعال حزب کارگر به نام آگوستو بوال ابداع شد.
بوال در دهه های 50 و 60 ، وقتی کارگردان هنری گروه تئاتر آرنا در سائوپائولو بود، دست به آزمونگری در حوزۀ تئاتر مشارکتی زد. هدف او دیدار و کار با ساکنان حلبی آبادها (زاغه های برزیل) بود؛ او گروه اش را به خیابانها، کارخانه ها و اتحادیه ها برد. آزمونگریهای او با تئاتر مجسمه (بررسی تصاویر بی کلام) شروع شد و بعدها تئاتر مجادله را خلق کرد که در کانون تئاتر شورایی جای دارد.
در سال 1964 در برزیل کودتای نظامی شد و این کشور تا سال 1985 تحت دیکتاتوری نظامی قرار گرفت. شرایط خطرناک و آسیب پذیری بود و فعالیتهای بوال توجه حکومت را جلب کرد. در سال 1971 او دستگیر و شکنجه شد. بعد از چهار ماه آزاد و تبعید شد.
بوال تا بازگشت دوباره به ریو، پنج سال در آرژانتین، دو سال در پرتغال و هشت سال را در فرانسه سپری کرد. طی این مدت به کارش ادامه داد و تئاتر نامرئی را ابداع نمود (شیوه ای که فضایی عمومی را به رویدادی تئاتری بدل می کند، بی آنکه کردم خبردار شوند).
در سال 1992، بوال به عنوان نمایندۀ پارلمانی برزیل انتخاب شد. او تکنیکهای تئاتری خود را با کار سیاسی وفق داد و گروه تئاتر خود را به عنوان مأموران قانونگذاری به خدمت گرفت. این مأموران در اجتماعات سراسر شهر 17 گروه تئاتری تشکیل دادند – حاصل کار تصویب 13 لایحۀ قانونی در برزیل با این روش شد.
ج- تئاتر مجسمه
«یادمان باشد واژه ها تنها ابزارهایی برای انتقال عواطف، خاطرات و ایده ها هستند ... ولی ضرورتاً در نظر همگان یکسان نیستند. واژه ای که گفته می شود هرگز آن چیزی نیست که شنیده می شود ...»
«تصویر یک زبان است. هر تصویر به معنی دقیق کلمه سطحی است که آنچه را بر آن می افکنیم، منعکس می سازد. همانطور که اشیاء نور را بازتاب می دهند، تصاویر نیز با نظمی کلی عواطف، ایده ها، خاطرات، تخیل و امیال مشاهده گر را بازتاب می دهند ... کل اسلوب تئاتر شورایی، و به ویژه انواع تئاتر مجسمه، مبتنی بر آینۀ چندوجهی نگاه دیگران است – تعدادی افراد به تصویری واحد نگاه می کنند و احساسات، دریافتها و تخیلی را که آن تصویر در آنان برانگیخته بیان می دارند. این گزینه های متعدد وجوه پنهان تصویر را بر خالق آن آشکار می کنند. پروتاگونیست (شخصیت اصلی / مجسمه ساز) مختار است آنچه را می خواهد از این فرایند برداشت یا احساس کند و یا اینکه استفاده ای از آن ننماید.»
تصویرِ واژه: موضوعی را با بدن خود بسازید: معرفی تئاتر مجسمه
• جوکر / هدایتگر از پنج داوطلب یا بیشتر می خواهد موضوعی را در قالب مجسمه بیان کنند (آنها نباید به همدیگر نگاه کنند).
• آنها یکی پس از دیگری تصویر خود را به نمایش می گذارند و تنها از بدن خود برای ارائۀ آن تصویر ثابت استفاده می کنند.
• از بقیۀ افراد بخواهید در صورت امکان برای بازنمایی آن موضوع / ایده، تصویری جایگزین ارائه کنند.
• موضوع مجسمه می تواند یکی از این واژه ها باشد: کشمکش، تنازع، خانواده، بیگانه، اقلیت
تغییر دادن تصاویر:
• بازیکنان اصلی سرجای خود برمی گردند و تصاویر خود را همزمان نمایش می دهند. حال به جای تصویری فردی، ما مجسمه ای «جمعی» داریم. این موضوع جمعی را به بحث بگذارید. از این تصویر چه چیزی دریافت می کنیم؟
• مشارکت کنندگانی که در دور اول و دوم در نقش پروتاگونیست (شخصیت اصلی) بودند، حال باید ضدّ آن نقش را اجرا کنند. مثلاً اگر نقش قربانی را بازی کرده اید، حال باید نقش سرکوبگر را بگیرید. هدف این نیست که بدانیم فردی سرکوب شده، سرکوبگر را چگونه می بیند. هدف این است که بدانیم سرکوب شدگان چگونه سرکوبگران را می بینند.
تغییر دادن تصاویر:
• بازیکنان اصلی سرجای خود برمی گردند و تصاویر خود را همزمان نمایش می دهند. حال به جای تصویری فردی، ما مجسمه ای «جمعی» داریم. این موضوع جمعی را به بحث بگذارید. از این تصویر چه چیزی دریافت می کنیم؟
• مشارکت کنندگانی که در دور اول و دوم در نقش پروتاگونیست (شخصیت اصلی) بودند، حال باید ضدّ آن نقش را اجرا کنند. مثلاً اگر نقش قربانی را بازی کرده اید، حال باید نقش سرکوبگر را بگیرید. هدف این نیست که بدانیم فردی سرکوب شده، سرکوبگر را چگونه می بیند. هدف این است که بدانیم سرکوب شدگان چگونه سرکوبگران را می بینند.
تصاویر سرکوب: برای معرفی عنصر مداخله در تئاتر مجادله، برای بررسی انواع خاص سرکوب، برای راه انداختن مجادله
• در مورد انواع مختلف سرکوب، نابرابری و تبعیض توضیح کوتاهی بدهید. سپس از افراد بخواهید یک لحظۀ سرکوب از زندگی خود را که راحت می توانند آن را با جمع درمیان بگذارند، انتخاب کنند. (فرقی ندارد که در موضع سرکوب شده، شاهد یا سرکوبگر بوده باشند.)
• بسته به تعداد افراد حاضر، آنها را به گروههای 4 تا 6 نفره تقسیم کنید (دست کم باید دو گروه تشکیل شود).
• هر فرد باید مجسمۀ سرکوب مدنظرش را با افراد گروهش بسازد و خودش را نیز در آن تصویر جای دهد (یعنی نقش پروتاگونیست را به عهده بگیرد)، به عبارتی هر مشارکت کننده باید نقش خودش را در آن تصویر بازی کند (فرقی ندارد سرکوبگر، سرکوب شده یا قربانی باشد).
• فضای اجراگران و تماشاگران را تفکیک کنید. تک تک افراد باید تصاویر خود را نمایش دهند. وقتی تصویر هر کس بر صحنه شکل گرفت، تماشاگران باید چشمان خود را ببندند.
• ابتدا باید تصویر را بدون پروتاگونیست، و بار دوم با پروتاگونیست (خالق تصویر) نمایش داد.
• از مخاطبان بخواهید تصویر را تفسیر کنند. سپس از پروتاگونیست بخواهید آن را توضیح دهد. پس از این بحثها، از پروتاگونیست بخواهید تصویر را طوری تغییر دهد که سرکوب را متوقف کند.
د- تئاتر مجادله
تئاتر مجادله هسته تئاتر شورایی است؛ این تئاتر مخاطبان را توانمند می کند تا انواع سرکوبها و عقاید را بررسی کنند، و راهکارهایی برای مسائل مشترک بیابند. همچنین مخاطبان یا تماشا- بازیگران را به شکلی ایده آل برمی انگیزد تا تغییرات مثبتی در زندگی خود ایجاد کنند. هدف تئاتر مجادله رسیدن به بهترین راهکار یا حتی هیچ راهکاری نیست، بلکه هدف راه انداختن بحث، تحلیل موقعیتها و بررسی راهبردها برای برخورد با سرکوب است.
فرایند (صرفاً مراحل مجادله)
• تماشاگران نمایش کوتاهی می بینند که معمولاً مبتنی بر موضوعی ملهم از تجربه های مشترک مخاطبان است. در این نمایش شخصیتِ اصلی (پروتاگونیست) با مانعی (سرکوب) از جانب یک سرکوبگر (شخصیت مخالف / آنتاگونیست) روبرو می شود.
• نمایش ابتدا یک بار به طور کامل و بدون راهکار اجرا می شود. بار دوم مخاطب هر جا بخواهد می تواند نمایش را متوقف کند و راهکاری را اجرا نماید. اینگونه مخاطب به تماشا- بازیگر تبدیل می شود (این اصطلاحی در تئاتر مجادله است برای کسی که هم تماشا می کند و هم بازی). معمولاً تماشا- بازیگر جایگزین پروتاگونیست می شود.
• جوکر (هدایتگر) بحثی را با اجراگران و مخاطبان اداره می کند و تعامل آنان را تسهیلگری / حمایت می نماید.
بازی تئاتر مجادله:
تئاتر مجادله شکلی از اجرای تعاملی تئاتر است و برای آنکه کارکرد درستی پیدا کند، بهتر است بر اساس قواعد بازی عمل کنیم:
نحوۀ اجرا
• باید مطمئن باشیم افراد گروهی که با آن کار می کنیم راحت و بی تنش هستند. نکتۀ دیگر علاقه مندی آنان به تبادل نظر و مشارکت فعال است – بنابراین آنان را باید حسابی گرم کرد! از کتاب بازیهایی برای بازیگران و نابازیگرانِ بوال می توانید ایده های فراوانی بگیرید.
• بار اول کل نمایش را ببینید. در پایان اجرا تماشاگران را دعوت به تشویق کنید، آنها می توانند بین خودشان درمورد اجرا بحث کنند.
• اجرا تکرار می شود، هر کجای نمایش، هر تماشاگری حق دارد فریاد بزند کافیه، روی صحنه بیاید و جایگزین پروتاگونیست (شخصیت اصلی / سرکوب شده) شود تا بلکه روند رویدادها را تغییر دهد (یعنی تماشا- بازیگر شود). برای مشارکت لازم نیست بازیگر باشید، بلکه کافی است برای رفعِ سرکوب/ مسئله ایده داشته باشید.
• شما تنها باید جایگزین شخصیتهایی شوید که می توانند شرایط را عوض کنند. همچنین می توانید در نقش افرادی وارد شوید که می توانند حامی شخصیتهای مایل به تغییر باشند.
• جوکر همیشه باید آماده باشد تا مخاطبان گیج و سردرگم را هدایت/حمایت کند. اگر مخاطبی ایده ای برای تغییر داشته باشد ولی مایل نباشد روی صحنه برود، می تواند ایدۀ خود را به اجراگران بگوید تا آنان اجرایش کنند.
خشونت گزینۀ خوبی برای ایجاد تغییر نیست. تئاتر مجادله به صلح باور دارد نه انفعال.
قواعد جوکر:
• جوکرها زائوهایی هستند که «به زاده شدن همۀ ایده ها و کنشها کمک می کنند»، آنها در نمایش دخالتی ندارند و ایده ها و عقاید مخاطبان را دستکاری نمی کنند یا تحت تأثیر قرار نمی دهند.
• جوکر هرگز نظر شخصی خود را بیان نمی کند.
• اگر تماشا- بازیگری راهکارش رؤیایی باشد، جوکر می تواند عمل او را متوقف کند. اما تصمیم در مورد اینکه عملی رؤیایی است یا نه با مخاطبان است.
• یک بحث خوب بهتر از یک راهکار خوب است.
• با اینکه حین تمرین با اجراگران می توانید تعیین کنید چه «شخصیتهای مفقوده ای» را می توان به کار افزود اما به جای آن می توانید اجازۀ تعیین آن را به تماشا- بازیگران بدهید.
آزمایش اولیه:
• کل گروه با همکاری هم نمونه ای از یک رابطۀ سرکوبگرانه را انتخاب کنید (مثلاً سیندرلا و ناخواهری هایش)
• شما این شخصیتها را از یک قصۀ پریان تنها به عنوان نمونه می آورید تا بدون آنکه چندان درگیر مسائل سیاسی شوید، روش کار را توضیح دهید.
ابداع یک صحنۀ تئاتر مجادله:
• افراد را به دو گروه تقسیم کنید. از افراد هر گروه بخواهید تجربه های خود را از سرکوب به صورت ایده دادن / طوفان ذهنی / بارش فکری مطرح کنند (البته فقط مواردی را که راحت می توانند با جمع در میان بگذارند).
• یکی از ایده های سرکوب را انتخاب کنید و صحنۀ کوتاهی را با آن ابداع نمایید که در آن پروتاگونیستی تحت این سرکوب قرار گرفته است. در این مرحله شاید لازم باشد کمی پیشزمینه برای قصه / شخصیت ایجاد کنید (خیلی به آن وقت اختصاص ندهید، ولی شاید بعداً به شما کمک کند).
• از گروه اول بخواهید بر اساس نحوۀ اجرا که پیش از این توضیح دادیم، صحنۀ خود را به نمایش بگذارند. یکی از اعضای گروهِ دیگر را انتخاب کنید تا نقش جوکر را به عهده بگیرد.
• دفعۀ بعد گروه دوم صحنه اش را با جوکری از گروه اول اجرا می کند.
• با همۀ افراد درمورد نحوۀ تأثیر این کار بحث کنید. چه تأثیری داشت؟ مایل اند چه تغییری در روش ایجاد کنند و چرا؟
ه- بازی پایانی: اگر زمان داشتید ...
بازی مفرح پایانی: گرگم به هوای پُل
هر دو نفر روبروی هم می ایستند. آنان با چسپاندن کف دستهای خود به کف دستهای نفر مقابل پلی می سازند. دو نفر بیرون می مانند: تعقیب کننده و تعقیب شونده. نفر تعقیب شونده برای آنکه در امان بماند، باید خود را به زیر بازوهای نفری دیگر برساند و جای او را بگیرد. حالا کسی که جایش گرفته شده، تعقیب می شود.
و- نکات پایانی:
بسیار ممنون از مشارکت شما در این کارگاه آموزشی، امیدواریم از آن لذت برده باشید!
شاد باشید و خدانگهدار!
منبع انگلیسی:
http://www.griffintheatrearts.com/
منبع فارسی:
تئاتر شورایی: تمرین گفت و گوی انتقادی و تعهد اجتماعی، به کوشش علی ظفرقهرمانی نژاد، نشر نمایش، 1396. صص. 191-201
