در باب جریانی مجعول بنام «مونو شورایی»

الف) تماشاگران بتوانند در نمایش نفوذ کنند و آن را تغییر دهند؛
ب) موضوع نمایش مسئله ای اولویت دار در زندگی تماشاگران باشد.

این دو اصل را مبدع تئاتر شورایی، آگوستو بوال، به بیانی دراماتیک تر چنین عنوان می کند:
«تماشا-بازیگران باید پروتاگونیستهای کنش نمایشی شوند و همین تماشا-بازیگران باید خود را آماده سازند تا پروتاگونیستهای زندگی واقعی خود گردند.»
از آنجا که در حال حاضر تئاتر شورایی در کشور ما - همچون سایر گونه های تئاتر کاربردی - نه جایگاه آکادمیک دارد و نه کاربَری فراگیر اجتماعی پیدا کرده است، شاهد نوشته ها و صفحات مجازی مختلفی در این زمینه هستیم که غالباً فاقد اعتبار علمی اند و بدتر اینکه بعضاً - به عمد یا غیرعمد - موجبات تحریف تئاتر شورایی را نیز فراهم می سازند. چندی است فردی به نام آریان رضایی نیز در شبکه های اجتماعی، وب سایت شخصی اش و اخیراً در کتاب تازه منتشر شده اش ادعای خلق شیوه ای به نام «مونو/شورایی» دارد و تلاش می کند تئاتر شورایی را در قالب این شیوه – به ویژه در محافل هنری – به اجرا درآورد. از آنجا که شخصاً از جانب او جز جوابهای سربسته و مبهم دلیلی قانع کننده برای خلق و اجرای چنین شیوه ای نشنیده و نخوانده ام، لازم می بینم در این خصوص به شفاف سازی بپردازم.
پیشاپیش لازم است به طور خلاصه عنوان کنم که آشنایی آریان رضایی با تئاتر شورایی طی کارگاه سه جلسه ای اینجانب در ادارۀ ارشادِ شهرستان سقز در اواخر سال 91 اتفاق افتاد ؛ کارگاهی که با پیگیری خودِ وی برگزار گردید. با توجه به کنجکاوی زیاد او حدس می زدم تنها مشارکت کننده ای باشد که بعد از کارگاه نیز همچنان تئاتر شورایی را دنبال خواهد کرد. پس از اینکه وی به تهران نقلِ مکان کرد، بنده به دلیل مشغلۀ تدریس و فعالیتهای عملی، همچنین با اطمینان به حُسن نیت او و با یقینی خوشدلانه به اینکه وی همواره به اصل «مشارکت جویی» پایبند خواهد بود، هیچگاه جویای کیفیت تلاشهای او نشدم، بلکه صرفاً مخاطب اخبار کمیت تلاشهای او از شبکه های مجازی و از شخص خودش بودم. مقاله هایی نیز که از او در کتابهای اول و دوم تئاتر شورایی چاپ گردید خبر از اجراها و کارگاههای موفقیت آمیز ایشان می داد.
تا اینکه در نخستین جشنواره «طلوع امید» بهزیستی در سال 93 ، بنده که بازبین آن جشنواره بودم اجرایی را با فرم «مونو/شورایی» از آریان رضایی بازبینی کردم. فرم آن نمایش، نحوۀ تسهیلگری ایشان و بازخورد تماشاگرانش موجب گردید در مورد عملکرد وی به تردید بیفتم. همچنین پس از آنکه در یکی از اجراهای همان نمایش در جشنوارۀ نامبرده به عنوان «تماشا-بازیگر» مداخله نمودم، تردیدهایم فزونی گرفت.
ابهاماتی که آن اجرا برای من پیش آورد، و از آن به بعد، آگاهی از بازخوردهای هنرجویان و مسئولین فرهنگسراها در مورد کارگاههایی که آریان رضایی به نام تئاتر شورایی برگزار می کرد، اطلاع از بازخورد مخاطبان سایر اجراهای ایشان، به اضافۀ شنود چندبارۀ فایل صوتی توضیحات او طی یک سخنرانی در دانشکدۀ علوم اجتماعی تهران (همزمان با پخش تصاویری از اجراهایش) ، در مجموع باعث شد «مونو/شورایی» را شیوه ای تحریف آمیز بیابم که به دلایلی که در این نوشتار می آید از اساس با اصول و موازین تئاتر شورایی - به معنای بوالی کلمه- در تضاد است.
در اینجا ذکر چند نکته لازم است:
یک) هرآنچه در ذیل می آید، نقد فعالیتهای آریان رضایی در حوزۀ «مونو/شورایی» است و ربطی به شخص او - که امید می رود در زندگی اش واجد صفات نیک انسانی باشد – ندارد.
دو) ممکن است نمایشهای آریان رضایی به لحاظ هنری (بازیگری، طراحی و کارگردانی) قابل بحث باشند، اما این موضوع مقالۀ حاضر نیست. در اینجا صرفاً به این می پردازیم که چگونه او با فعالیتهای خود، تئاتر شورایی را از نظامی رهایی بخش به شیوه ای تفنُنی، انفعالی و کنترل گرانه تقلیل می دهد.
سه) هرکس حق دارد در هر زمینه ای ذوق آزمایی و آزمونگری کند، اما مطلب ذیل می کوشد این نکته را روشن کند که چگونه تصور ساده انگارانه و تفنُنی از آزمونگری هنری می تواند فرمی زیبایی شناختی را ابتر کند و از درون تهی سازد؛ فرمی که برای تمرینِ «مبارزه با سرکوب» ابداع شده است.

چهار) هرکس حق دارد در هر زمینه ای پیشرفت کند و کسی نباید «بازدارندۀ» کسی دیگر باشد، اما در اینجا بحث این است که چگونه فردی صرفاً با بهره برداری از یک روش از هفت روش تئاتر شورایی (تئاتر مجادله) – آن هم با برداشتی سردستی و پُرتناقض از آن – می تواند خود را در فضای حرفه ای تئاتر کشور به عنوان کنشگر تمام عیار تئاتر شورایی جا بزند، از مسئولین برای خودش مشروعیت بخرد، دیگر فعالان تئاتر شورایی را انکار کند، خود را زیر پر و بال برخی از حرفه ایهای تئاتر قرار دهد و نهایتاً کتاب هم به چاپ برساند.

پنج) این متن جهت اطلاع منتقدان، دانشجویان، هنرمندان تئاتر و همۀ کسانی تهیه شده که چندی است شاهد فعالیتهای آریان رضایی با سه عنوان متفاوت هستند: «مونو/شورایی»، «تئاتر تعاملی» و «تئاتر ستمدیدگان».

بنگرید به تئاتر شورایی: تمرین گفت و گوی انتقادی و تعهد اجتماعی، به کوشش علی ظفرقهرمانی نژاد، نشر نمایش، 1396، ص. 55.
تماشا- بازیگر (Spect-Actor) اصطلاح برساختۀ آگوستو بوال برای مخاطبان تئاتر شورایی است که اجازه دارند در اجرا مداخله کنند و پایان آن را خود رقم بزنند.
Boal, Augusto, Games for Actors and Non-Actors, Routledge, 2005, p. 270
شاهد این نکته، اذعانِ خود آریان رضایی است. بنگرید به کتابِ نخستین همایش سراسری تئاتر کاربردی، مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری، ص. 40
شاهد این نکته اذعانِ خود آریان رضایی است. بنگرید به کتابِ نخستین همایش سراسری تئاتر کاربردی، مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری، ص. 40
http://rahaayi.com/sounds/7.mp3

Boal, Augusto, Games for Actors and Non-Actors, Routledge, 2005, p. 259

سیر تکامل نمایش دیور از این حیث نیز جالب است که درست عکس مسیر تکامل تاریخیِ تئاتر شورایی است:
از تئاتر مجادله (مداخلۀ عملی) به درام پردازی همزمان (مداخلۀ نظری) و از درام پردازی همزمان (مداخلۀ نظری) به «فیلم - نمایشِ» یکسویه (منع مداخله)! ... از کنش به انفعال محض!

تفاوت ماهوی تئاتر شورایی با تئاتر حرفه ای در این است که تئاتر شورایی پدید آمده تا ابزار تولیدش در دست محرومان قرار گیرد، تا محرومان خود را با آن توانمند کنند، تا بتوانند دنیایی را که بر مبنای اصالتِ پول و سود شخصی است تغییر دهند، تا آینده ای را بسازند که به جای منفعت پرستی، اخلاق و انسانیت بر آن حاکم است. بوال در کتاب «زیبایی شناسی سرکوب شدگان» می گوید:

اگر می خواهیم با هنرمان دنیا را بهتر کنیم، باید در جاهایی کار کنیم که هنر در آن خرید و فروش نمی شود؛ در جاهایی که همۀ انسانها هنرمندند و هنر امری زنده است؛ در خیابانها، در حلبی آبادها، با دهقانان بی زمین، در اتحادیه ها، در عبادتگاهها.
در چنین جاهایی است که انسانها به هویت شان نیاز دارند تا خود را از سرکوب برهانند؛ حتی اگر تحت سلطۀ عقاید غالب باشند، حتی اگر از خود بیگانه شده باشند .

از خود می پرسم خرابکاریهای این فرد بی تعهد آیا به راستی ارزش این همه بررسی و وقت گذاشتن دارد؟ به این جواب می رسم: گرچه از ندانم کاری های او بسیار می توان آموخت ولی همین ندانم کاری ها –که ریشه در بی سوادی او دارد- برای ترویج پاک و سالم تئاتر شورایی در ایران می تواند هزینه های گزاف ایجاد کند. او سوار بر موج ناآگاهی و انفعال عمومی، با تئاتری ماجراجویی و تفریح می کند که در جاهای مختلف دنیا منشأ تحولاتی شده که برای ما در حکم معجزه اند: تئاتری که در چندین شهر مهم دنیا موجب تصویب قوانین رسمی توسط خود شهروندان شده، در بودجه بندهای شهری مردم را دخیل کرده، زندانیان و زندانبانان را درگیر پروژه های حقوق بشر نموده، شهروندان کارتن خواب را سرپناه و شغل بخشیده، باعث توسعۀ مناطق محروم و سوادآموزی کارگران شده و معلولین جسمی و ذهنی فراوانی را به فعالان مدنی بدل کرده است. آیا سزاوار است تئاتری این چنین متعهدانه، اجتماع بنیاد و تحول خواه که باید در اختیار سرکوب شدگان باشد تا عدالت و سلامت را به جامعه بازگردانند، به دست فردی ماجراجو و تفنُن طلب - که عاشق قیل و قال رسانه ای است - این چنین تحریف آمیز معرفی شود و در قالب یک سرگرمی بی خاصیت به تماشاگر ایرانی عرضه گردد؟ به همین دلیل است که معتقدم همواره باید درمورد فریبکاریهای آریان رضایی شفاف سازی کرد. چه به قول بوال «اگر چنین کسی را ببخشیم و از جُرم اش چشم بپوشیم، با او همدست شده ایم. »
با اینکه آریان رضایی می کوشد به مدد فضای مجازی خود را صدای مسلط تئاتر شورایی در ایران جلوه دهد، اما هرگز نتوانسته صداهای دیگری را که در این زمینه وجود دارند خاموش سازد. طی ده سال اخیر به همت گروه «تئاتر شورایی تهران» افراد فراوانی در مدارس و دانشگاهها، سازمانهای مردم نهاد، زندانها و مراکز بهزیستی با فلسفه و روش صلح آمیز و رهایی بخش تئاتر شورایی به صورت شفاف و بی ابهام آشنا شده اند و می کوشند آن را به پاک ترین و سالم ترین شکل ممکن به دست صاحبان اصلی آن یعنی خود مردم بسپارند. آنها مردم داری و نیکخواهی را نه با خودنمایی و خبرسازی بلکه با یاد دادن تئاتر شورایی به مردم ترویج می دهند. اما لازم است این افراد در برابر آفتی که به جان درخت تئاتر شورایی افتاده دست به اقدام بزنند و صدای خود را بالاتر ببرند.
اگر باور داریم که تئاتر شورایی باید در دست مردم قرار گیرد تا برای رهایی از سرکوب توانمند شوند، پس در برابر افراد بی سوادی که به ضرب قیل و قال رسانه ای سعی دارند آن را مصادره به مطلوب کنند نباید کوتاه بیاییم. هر یک از ما موظفیم تا جایی که می توانیم درمورد اقدامات خرابکارانه ای که آریان رضایی – و امثال او - به نام تئاتر شورایی انجام می دهند، در محافل هنری و غیرهنری - با دلیل و مدرک - افشاگری کنیم. ما باید در مورد ماهیت اعمال او به هنرمندان، مسئولین و مردم اطلاعات دقیق و موثق دهیم تا در جریان چنین رویکرد مخربی به تئاتر شورایی قرار گیرند، خودمان به اجرا و ترویج درست تئاتر شورایی همت گماریم، به دیگران توصیه کنیم برای شناخت تئاتر شورایی به مجاری و منابع معتبر رجوع کنند، هر جا اجرایی به نام آریان رضایی دیدیم به صورت فردی یا گروهی در آن مداخله کنیم و نواقص و نارسایی های احتمالی آن را به چالش بکشیم، و از همه مهم تر با بهره گیری از خود تئاتر شورایی اقدامات او را نقد کنیم.
ما هرگز نه می خواهیم و نه می توانیم «بازدارندۀ» آریان رضایی - و امثال او - باشیم ؛ ولی همواره و همه جا می توانیم هر اقدام تحریف آمیز او را با ادلۀ موثق افشا کنیم، بلکه با این شفاف سازیها به تدریج از تئاتر شورایی گفتمانی سالم، پویا و فراگیر پدید آوریم.

نگارش: یکم / مهرماه/95
بازنگاری: یکم/ بهمن ماه/ 97
(فرایند بازنگاری این متن ادامه خواهد یافت ...)